TQDK və Bazarın Müstəqil Fəaliyyəti

Sosialist keçmişi olan bir xalq kimi, dövlətin iqtisadi və sosial həyatımızda aktiv roluna hər halda öyrəşmişik. Bununla belə, bəzən mənə qəribə gəlir insanlar necə də asanlıqla bir çox funksiyaların dövlət tərəfindən həyata keçirilməsini qəbul edirlər. Bazar iqtisadiyyatı mövqeyindən baxdıqda belə, dövlətin bəzi xidmətləri göstərməsini əsaslandırmaq asandır (məsələn milli təhlükəsizlik və ya ibtidai təhsil), dövlətin göstərdiyi bəzi xidmətlər nisbətən geniş müzakirə mövzusudur (məsələn, pul çapına nəzarət) və bəzi xidmətləri dövlətin göstərməsini əsaslandırmaq tamamilə çətindir (bu yazının mövzusu).

Tələbələrin universitetə qəbulu iki tərəf arasında həyata keçirilən prosesdir – tələbələr və universitetlər. Azərbaycanda isə, bu iki tərəf arasında münasibətlərin tənzimləməsi üçüncü tərəfə - TQDK-ya tapşırılıb. Böyük ehtimal ki, bu cür yanaşmanın əsas səbəbi universitetlərin qəbul prosesini müstəqil olaraq keçirə bilməyəcəklərinin hesab edilməsi və mərkəzləşmiş sistemin daha effektiv olduğunun düşünülməsi idi. Bəlkə də, ilkin illərdə bu fərziyyə doğru idi, lakin bu yazıda mən göstərməyə çalışıram ki, zaman keçdikcə TQDK artıq inkişafın qarşısını alan bir quruma çevrilmişdir.

Siz nə vaxtsa TQDK-nın qrupları hansı məntiqlə bölməsi və hansı qrupda qəbulun hansı fənlər üzrə olmasını necə müəyyən etməsi maraqlandırıb? Mən həmişə düşünmüşəm ki, gələcək iqtisadçı kimi mənim coğrafiya, ədəbiyyat və yeni abiturientlər üçün – tarix fənlərindən imtahan verməyimin nə qədər əhəmiyyəti var. Bu fənlər gələcəkdə təhsildə lazım olmur və onları bilmək yaxşı iqtisadçı potensialı haqqında xəbər vermir. Universitetlərin də bir çoxu hər halda razılaşarlar, iqtisadiyyat oxumaq üçün tələbə götürdükdə onları bu fənlər maraqlandırmır. Təxmin etmək olar ki, əgər tələbə qəbulunu universitetlər aparmaq sərbəst olsaydılar, onlar bu fənlərdən imtahan tələb etməzdilər. Bu, həm də abiturientlər üçün daha faydalı seçim olardı.

Bu cür yanaşmada problem ondadır ki, tələbə qəbulu prosesində TQDK-nın ilkin və əsas marağı - tələbə qəbulu prosesinin fəaliyyət göstərməsini təmin etməkdir və TQDK bu funksiyanı tam yerinə yetirir. Digər tərəfdən, qəbul prosesini mümkün qədər universitet və abiturientlərin maraqlarına uyğun olaraq təşkil etmək TQDK-nın maraqlarına daxil deyil və bunun üçün onda stimul yoxdur. Bunun bir neçə səbəbi var. Bu səbəblərdən ən əsası dövlət tərəfindən TQDK-ya xüsusi səlahiyyətlərin – tələbə qəbulu prosesi üzərində monopoliyanın verilməsidir və TQDK-nın davranışında monopoliyalar üçün tipik elementlər özünü əks etdirməkdədir. TQDK-ya seçim prosesi üzərində monopoliyanın verilməsi ona alternativ olan və tələbə və universitetlərin marağını daha yaxşı əks etdirən yeni bir sistemin meydana gəlməsinin qarşısı süni surətdə alınır.

TQDK-nın fəaliyyətini bu prizmadan təhlil etdikdə onun mövcudluğunun mənfi tərəflərini görmək daha rahat olur. Əvvəlki abzasda qeyd etdiyim kimi, TQDK-nın maraqlarına universitet və abiturientlər üçün ən uyğun olan şəkildə qəbul həyata keçirmək daxil deyil, lakin müstəqil bazar mövcud olduğu hallarda TQDK qaydaları ilə razılaşmayan universitetlər bazarda mövcud olan digər proqramlara müraciət edə bilərdilər. TQDK-ya verilmiş xüsusi səlahiyyətlər isə bu cür alternativlərin yaranmasının qarşısını alır. Universitet və tələbələrin müraciət edəcəyi digər bir qurum mövcud olmadığından, onların maraqlarını da əsk etdirmək TQDK üçün maraqlı deyil. Ona görə də, gələcək ixtisas ilə bağlı olmayan, məntiqdan çox əzbərçiliyə doğru yönəlmiş sistem mövcud olaraq qalmaqdadır və bu sistemi inkişaf etdirmək tərəflərin marağında deyil.

Dövlətin tələbə qəbulu prosesinə müdaxilə etmədiyi hallara nümunə kimi ABŞ-dakı SAT və ya GMAT imtahanlarını göstərmək olar. Bu imtahanları təmin edən qruplar birbaşa olaraq universitetlərə xidmət edirlər və ya universitetlər tərəfindən yaradılmışlar. Bunun nəticəsi olaraq, universitetlərin birbaşa marağında olan tərzdə imtahan aparmaq bu qurumların birbaşa marağındadır. Xüsusilə də maqistraturaya qəbul üçün eyni zamanda həm GRE, həm GMAT-in mövcudluğu bazarda daimi rəqabəti və inkişafı təmin edir. Bu testlərlə tanış olan hər bir kəs, onların tələbənin bacarığını müəyyən etməkdə TQDK imtahanlarından daha effektiv olması ilə razılaşar. Dövlət bu prosesə müdaxilə etdikdə və mərkəzləşdirilmiş bir qurum bu prosesi tənzimlədikdə isə bu cür təbii inkişafların qarşısı alınır.

Rəqabətə açıq olan bazarda TQDK-nın mövcud olması problem deyil. Əgər xüsusilə də TQDK-ya verilmiş xüsusi səlahiyyətlər alınarsa və bazar hər kəs üçün açıq olarsa, bundan sonra TQDK liderliyini qoruduğu halda, bu, onun mövcud ən yaxşı alternativi təmin etməsinin göstəricisi olardı. Xüsusilə də bazarda rəqabətin mövcudluğu və universitet/tələbələrin digər qəbul imtahanları seçimində azad olmaqları TQDK-ya öz imtahanlarını daha sürətlə inkişaf etdirməyə və bütün tərəflərin maraqların stimullaşdırmağa imkan yaradardı.

Burada yazdığıma qarşı qoyulan əsas fikir – Azərbaycanda sərbəst bazarın çalışa bilməyəcəyidir. Mən bu fikirlə razı deyiləm, lakin yazının qısalığı üçün bu növ arqumentləri burada cavablandırmıram. Bununla belə, şərhlərdə müzakirəyə şad olaram.

Yazının sonunda sadəcə demək istəyirəm mənim TQDK-ya qarşı bir qərəzliyim yoxdur. Çoxları kimi mən də düşünürəm ki, bir dövlət orqanı kimi TQDK öz işini daha səliqəli görənlərdəndir. Eyni zamanda, azad bazarların tərəfdarı kimi, mən düşünürəm ki, bu cür məsələlərdə cəmiyyət dövlət müdaxiləsi olmadan öz seçimini etməkdə azad olmalıdır.

Xaricdə təhsil fikirlərinə bəzi əlavələr

İlk öncə, bloqu ilk dəfə oxuyanlar üçün qeyd etməliyəm ki, bu yazı əvvəlki hissələrin davamıdır və onları oxuduqdan sonra bu hissəni oxumağı xahiş edirəm.

Birinci hissə:Xaricdə Təhsil Proqramının iqtisadi təhlili
İkinci hissə: Xaricdə təhsil proqramına alternativ

Çoxları bu yazını hər halda üçlükdə ən maraqsız olanı kimi görəcəklər. Əslində, əvvəlki iki hissə ilə xaricdə təhsil mövzusunu bağlamağı düşünürdüm, lakin son yazından sonra bir sıra maraqlı şərhlər aldım ki, onları burada bölüşməyi borc hesab etdim. Əvvəlki yazılardan fərqli olaraq, bu hissədə konkret bir mesaj yoxdur və yazı daha çox bəzi nüansların aydınlaşdırılması xarakteri daşıyır. Fikirlərin bir çox hissəsinin tam sahibi mən deyiləm, müzakirələrin üzərindən 1 aya yaxın vaxt keçdiyindən öz fikirlərimi və artıq beynimə oturmuş, lakin digərləri tərəfindən təklif olunmuş fikirlərdən ayırmaq çətindir. Bununla belə, qeyd etmək istərdim ki, aşağıdakı yazılarda fikirlərin çoxunun formalaşmasına Elçin Rəşidovun təsiri olub və ya onun fikirləridir. (Kənan Kərimzadənin bloqunda bəzi müzakirələr yerləşdirilib, maraqlı müzakirə və fikirlərin ilkin müəlliflərini oxumaqda maraqlı olanlar üçün)

Təhsili maliyyələşdirmək niyə dövlətin marağında olmalıdır? 
Bir çoxları “dövlət xaricdə təhsili maliyyəlişdirməlidir?” sualının cavabını sözsüz “hə” kimi qəbul etsə də, ilk növbədə “niyə?” hissəsi ilə başlamaq lazımdır. Çox liberal mövqeli oxucular xüsusilə dövlətin təhsili maliyyələşdirməsinin əleyhinə arqumentlər irəli sürə bilərlər. Bu səbəbdən, cavabı bəlkə də tam aydın görsənən sualı daha dərindən cavablandırmaq lazımdır.

Xaricdə təhsilin maliyyələşdirilməsinin leyhinə ilk arqument istənilən ölkənin uzunmüddətli inkişafının onun cəmiyyətinin təhsil səviyyəsi ilə birbaşa bağlı olmasıdır. Azərbaycanda təhsilin aşağı səviyyəsi məlum faktdır, ona görə də, daha yüksək səviyyəli təhsil təklif edən universitetlərdə təhsil almaq imkanının mövcudluğu ümumi təhsil səviyyəsinə ciddi müsbət təsir göstərər. Burada əsas faktor odur ki, daha yüksək təhsildən faydalanan təkcə bu təhsilin sahibi deyil, daha geniş cəmiyyətdir. Fəaliyyət sahəsindən asılı olmayaraq, əmək qüvvəsinin daha məhsuldar olmasından ilk növbədə onların çalışdığı təşkilatlar, daha geniş baxdıqda isə, ümumi iqtisadiyyat və cəmiyyət bəhrələnir. Ayrı-ayrı fərdlərin təhsilindən gələn fayda tək onların özləri ilə məhdudlaşmadığı üçün, təhsil imkanları yaratmaqla, dövlət ümumi cəmiyyətə fayda verir.

İkinci vacib sual, niyə dövlət maliyyələşdirməlidir. Kapital və əmək bazarları ideal fəaliyyət göstərdiyi hallarda dövlətin müdaxiləsi lazımsız olur. Əgər hər bir kəs təhsili üçün lazım olan maliyyə vəsaitini özü əldə edə bilirsə, dövlətin əlavə maliyyələşdirmə təqdim etməsi sadəcə vergi ödəyicilərinin pulunun israfıdır. Azərbaycan şəraitində isə, bu, mümkün deyil, belə ki:

1.     Bankların təklif etdikləri kredit şərtləri çox əlverişsizdir (kredit müddəti, faiz və s.)

2.     Hətta kredit şərtləri əlverişli olarsa belə, bazarda olan maaşlarla borcu tam məbləğdə geri qaytarmaq qabiliyyətini sual altına almaq olar

Bu səbəbdən, dövlətin müdaxilə edib bazardakı boşluğu doldurması vacibdir. Əvvəlki yazılarda müzakirə etdiyim kimi, dövlətin bütün təhsil xərclərini tamamilə və indiki şərtlər altında maliyyələşdirməsi effektiv deyil. Daha düzgün üsul güzəştli kreditlərin təmin olunmasıdır. Buradan, ikinci sual yaranır:

Dövlətin verdiyi güzəştlərin məbləği necə müəyyən olunmalıdır? 
Yuxarıdakı fikirləri hansı istiqamətdə qurduğumu hiss edən oxucu hər halda bu sualı da necə cavablandıracağımı təxmin edə bilər. Dövlətin güzəştli şərtlərlə kredit verməsinin bir səbəbi olmalıdır – bazar şərtləri altında mümkün olmayan təhsili mümkün etmək. Ona görə də, çox böyük güzəştin verilməsi oxşar olaraq vergi ödəyicilərinin pullarının israfı ilə nəticələnəcək. Digər tərəfdən, güzəşt məbləği çox kiçik olarsa, güzəşt proqramı optimal fəaliyyət göstərməyəcək.

Burada bir nuansı qeyd etmək lazımdır. Mənim fikrimcə hər bir kəs təhsili bitirdikdən sonra geri qayıdıb-qayıtmamaq seçimini etməkdə azad olmalıdır. Eyni zamanda, qeyd etmək lazımdır ki, güzəştin verilməsinin əsas səbəbi odur ki, təhsil almış şəxs yenidən ölkəyə qayıdacaq və onun təhsilindən daha geniş kütlə bəhrələnəcək. Ölkəyə geri qayıtmayanların təhsilindən cəmiyyətə daha az fayda gəldiyindən, onlardan təhsil haqqını güzəştlə deyil, bazar faizlərinə uyğun olaraq tələb etmək daha məqsədəuyğun görsənir.

Güzəştlər necə bölüşdürülməlidir? 
Əgər buraya kimi yazdıqlarımla oxucuların çoxları razılaşırdısa belə, bu hissə daha çox mübahisə mövzusudur. Rahatlıq üçün fikirləri əsas 2 hissəyə bölmək olar:

Sahələr üzrə güzəştlərin bölüşdürülməsi
Bu fikri dəstəkləyənlərin əsas arqumenti odur ki, müxtəlif sahələr üzrə maaşlar da müxtəlif olaraq bölünüb. Ona görə də, yüksək gəlirli sahələrlə aşağı gəlirli sahələrə eyni qədər güzəşt vermək düzgün deyil. Həmçinin də, bəzi sahələrin cəmiyyət üçün faydası digərlərindən daha çoxdur və faydası çox olan sahələrə daha çox güzəşt verilməlidir. Mən bu arqumentlərlə bir neçə səbəbə görə razılaşmıram:

1.     Gəlirlilik adətən təhsil haqqında əks olunur. Daha çox gəlirli sahələrdə təhsil haqqı daha yüksək, daha az gəlirli sahələrdə təhsil haqqı daha aşağıdır. Təhsil haqqı eyni olsa idi, əvvəl göstərilən arqument ilə razılaşardım. İndiki halda isə, gəlirliliyə görə güzəştin verilməsi ya ucuz təhsili daha da ucuz, ya da baha təhsili daha da baha edəcək.

2.     Freakonomics bloqunda bunu adətən “incentive problemi” kimi təsvir edirlər. Bəzən bir nəticəni əldə etmək üçün hazırlanmış proqram tamamilə fərqli davranış üçün stimul olur. Əgər sahələr üzrə güzəştlər fərqli bölüşərlərsə, ucuz təhsil axtarışında olan tələbələr daha böyük güzəşt verilən sahədə oxumağa meylli olacaq, təhsildən sonra bu sahə üzrə çalışmayacaqsa belə.

3.     Məsələnin praktiki tərəfi. Sahələrin faydalılığını müəyyən etmək böyük subyektivlik tələb edir və dövlət proqramının indiki prioritet ixtisas seçiminə baxmaqla söyləmək olar ki, bu subyektivliyin səhv qərarlar ilə nəticələnmək ehtimalı böyükdür. Həmçinin, təhsil almış gənclərin böyük hissəsi özəl sektorda çalışacaqdır. Ona görə, əgər dövlət hansı sahəyə daha çox güzəşt verəcəyini qərar verərsə, özəl sektor üçün bir növ planlama aparmış olar ki, mən bunu yalnız lazımsız müdaxilə kimi görürəm. Özəl bazar özü bunu tənzimləməkdə daha effektivdir.

Sabit güzəşt 
Yuxarıdakı fikrin alternativi bütün sahələr üzrə eyni güzəşt dərəcəsini tətbiq etməkdir. Əvvəlki hissələri ilk növbədə bu fikri nəzərdə tutaraq yazdığım üçün, eyni arqumentləri təkrarlamaq istəmirəm. Qısa şəkildə ümumiləşdirmək olar ki, lazımlı sahələr daha gəlirli olmaqla onlarda oxumağa maraq yaradacaqlar və təhsil haqqı adətən gəlirlilik, faydalılıq (ikincini qismən) kimi faktorları özündə əks etdiridiyindən bütün sahələr üçün eyni güzəşt dərəcəsinin tətbiqi normal fəaliyyət göstərəcək.

İqtisadi-romantik fikir 
Bu təklifin praktiki reallaşdırılması sual altındadır, amma yenə də mənə çox maraqlı gəldiyindən bölüşmək istəyirəm. Ölkədə fəaliyyət göstərən şirkətlərin çoxunda ixtisaslı kadrlara kifayət qədər ciddi tələb var. Müşahidələrimə əsasən deyə bilərəm ki, şirkətlərin bir çoxu öz kadrlarının əmək bacarığını artırmaq üçün əlavə xərclərə hazırdırlar. Şirkətlərin əksəriyyətində mövcud olan treninq proqramları, SOCAR/BP kimi böyük şirkətlərin isə hətta gələcək işçilərini öz hesabına xaricdə təhsilə göndərməkləri buna nümunədir. Təxmin etmək olar ki, bir çox şirkət daha bacarıqlı işçi üçün müəyyən xərc çəkməyə hazırdır, lakin işçinin xaricdə təhsilini maliyyələşdirmək böyük vəsait tələb etdiyindən yalnız böyük şirkətlər hazırda bunu həyata keçirə bilir.

Tələbənin xaricdə təhsilinin maliyyələşdirilməsi güzəştli/uzunmüddətli kredit vasitəsi ilə həyata keçirildikdə isə, təhsil üçün çəkilən aylıq xərclər şirkətlərin çoxu üçün cüzi məbləğ olur. Belə olan halda, hətta nisbətən kiçik şirkətlər belə onlara lazım olan sahələrdə oxuyan tələbələri qismən və ya tam maliyyələşdirmək imkanı qazanır. Dövlətin bu sistemdə rolu şirkətləri bu imkanlar haqqında məlumatlandırmaq və bu imkanlardan bəhrələnməyə dəvət etməkdir. Gələcək kredit ödənişlərindən bir hissəsini ödəməyə razılığı elan etməklə, şirkətlər daha ucuz məsrəfə daha ixtisaslı kadr əldə etmək imkanı qazanırlar. Beləliklə, söyləmək olar ki, xaricdə təhsilin maliyyələşdirilməsi daha ucuz olduqda, bir çox şirkət gələcək işçilərinin kredit ödənişlərini qismən və ya tam ödəməyə razılıq verə bilər. Bu, hər iki tərəf üçün faydalı həlldir.

Əgər şirkətlərin təhsili maliyyələşdirməkdə maraqlı olması fikri doğru olarsa, dövlətin bu sistemdə rolunu qeyd etmək lazımdır. İlk olaraq, dövlət özəl bazarla aktiv dialoqlar aparmalı, onlara proqramın faydalarını izah etməli və təşkilatları iştiraka  dəvət etməlidir. Digər tərəfdən, dövlət hər bir təşkilatda mövcud olan maliyyələşdirmə imkanları haqqında tələbələri məlumatlandırmalıdır. Xüsusilə ilkin illərdə dövlətin bu funksiyaları aktiv yerinə yetirməsi vacibdir. Güzəştlərin bir qrup insan tərəfindən müəyyən olunmasından fərqli olaraq, bu üsul effektiv həyata keçirildikdə, səhv stimul göndərilməsi ehtimalı daha azdır. Belə ki, şirkətlərin birbaşa mənfəət marağı olduqlarından, hər bir şirkət doğrudan da ona lazımlı sahələrdə oxuyan tələbələri maliyyələşdirməyə razılıq verər. Digər tərəfdən, şirkətlərə lazımlı sahələrdə oxumaq daha ucuz başa gəldiyindən, tələbələr bu sahələrdə oxumağa daha meylli olarlar və bununla da tələbələrin iqtisadiyyat üçün həqiqətən lazımlı sahələrdə oxumaqları təmin olunar..

Sadəcə bir fikir kimi maraqlı gəldiyi üçün bölüşsəm də, praktiki mümkünlüyü haqqında əmin deyiləm.

Xaricdə təhsil proqramına alternativ yanaşma

Bu yazı daha öncə bu bloqda paylaşdığım digər yazının davamıdır. Buradakı fikirlər birinci hissənin məntiqi davamı olduğundan, yalnız ilk hissəni oxuduqdan sonra bu yazını oxumağı xahiş edirəm. Həmçinin birinci hissə ilə bağlı verilmiş şərhlərə görə hamıya təşəkkür etmək istəyirəm, yazmağı unutduğum bəzi fikirləri xatırlatdınız.

Xaricdə təhsil proqramının çatışmazlıqlarından söhbət açarkən çox insan haqlı olaraq ilk növbədə proqramın hazırki korrupsiya səviyyəsini vurğulayır. Şəxsən mənim fikrimcə, rüşvətin cəzalandırmadığı bir mühitdə kiminsə vəzifəsindən sui-istifadə etməsi qəribə hal kimi gəlməli deyil. Cəzalanmayacağını əvvəlcədən bilən hər kəs üçün rüşvət risksiz gəlir mənbəyidir və bu gəlirdən imtina etməyə yalnız “insaf” və “vicdan” kimi faktorlar vadar edə bilər. Əfsuslar ki, bu faktorlar uzunmüddətli dövrdə çoxları üçün əhəmiyyətini itirir.  Ona görə, yazdığım həll üsulunu mümkün qədər insan faktorundan uzaq şəkildə formalaşdırmağa çalışmışam. Digər tərəfdən, proqramın şəffaf şəkildə həyata keçirilməsi bir çox problemləri həll etsə də, mənim birinci hissədə vurğuladığım problemlərin səbəbi vəzifədən sui-istifadə deyil. Əvvəlcədən həmçinin söyləməliyəm, müzakirə etdiyim həll bakalavr proqramlarında oxuyanlardan çox maqistratura proqramlarında oxuyanlar üçün effektivdir.

Fikrimi çalışacağam bir neçə abstrakt nümunələr ardıcıllığı ilə izah edim. Hesab edək ki, xaricdə təhsil almaq üçün ayrılmış büdcə 100 nəfərin təhsilinə kifayət edir və müxtəlif şərtlər altında bu büdcəyə tələbin necə dəyişdiyini nəzərdən keçirək. Sonda, gələcəyim nəticə ilə proqramın indiki formasını müqayisə etməyə çalışacağam.

İndiki formasında proqram pulsuzdur, yəni təqaüd proqramın iştirak edən heç bir kəs buna görə heç bir ödəniş etmir. İnsanlara bir şey pulsuz verildiyində onların davranışı istənilən nəticədən çox fərqli ola bilər. Bu halda da, ölkə xaricində uzun müddət vaxt keçirmək istəyən hər bir kəs üçün öz hesabına bunu etməkdənsə, proqrama müraciət etmək daha sərfəlidir. Həmçinin, təhsilinin müqabilində alacağı əmək məhsuldarlığından asılı olmayaraq hər kəs proqramda iştirak etməyə maraqlı olur. Ona görə, qiymətin sıfır olduğu halda tələbin çox böyük olduğunu görmək təəccüblü deyil. Nümunəni sadələşdirmək üçün, hesab edək hər il 500 nəfər müraciət edir və sonra təhsil nazirliyində oturanlar 500 nəfərin içərisində öz fikirlərinə görə ən layiqli olan 100 nəfəri seçirlər.

Təsəvvür edin təhsil nazirliyi elan edir ki, proqramda iştirak etmiş hər bir kəs təhsilini bitirdikdən sonra təhsil xərclərinin 20%-ni geri qaytarmalıdır. Əvvəlkindən fərqli olaraq, indi proqram pulsuz deyil – təhsil xərclərinin 20%-i proqramın qiymətidir. Ona görə, proqrama müraciət edənlərin də sayı azalacaq (oxucu təxmin edə bilər ki, ilk növbədə təhsilə çəkilmiş xərc qarşılığında uyğun dəyər almayanlar proqrama müraciət etməyəcək). Hesab edək ki, 20% geri ödəniş şərti ilə yalnız 400 nəfər müraciət etməyi qərar verir. Oxşar məntiqlə, tutalım 30% geri ödəniş ilə 300, 40% geri ödəniş ilə 200 və 50% geri ödəniş ilə 100 nəfər.

Əgər geri ödəniş tələb olunarsa, bir çox potensial tələbə üçün dövlət proqramı marağını itirəcək. İlk növbədə, bu o şəxslər olacaq ki, təhsillərinə çəkilmiş xərc qarşısında ona uyğun dəyər həll etməsinlər. Digər tərəfdən, alacağı təhsilin faydasından əmin olan hər bir kəs bu sistem altında maliyyələşmə ala biləcək. Daha sadə sözlərlə, hər bir kəsin ilkin gözləntiləri var: həm gələcək karyera gözləntisi, həm də təhsildən alacağı fayda. O şəxslər ki, karyera cəhətdən əmin deyillər və ya xərclərinə uyğun gəlir əldə etməyəcəklər, onlara bu sistemdən bəhrələnmək faydalı olmayacaq. Təbii olaraq, gələcək imkanlarına güvənən və təhsil xərclərindən daha çox gəlir gözləyən hər bir kəs bu sistemdən faydalanacaq.

İlk olaraq ödəniş sisteminin proqramın indiki çatışmazlıqlarını necə qarşıladığına nəzər yetirək:

1. “Prioritet ixtisaslar”. Əvvəlki hissədə izah etmişdim ki, iqtisadiyyat özü əmək qüvvəsini “prioritet ixtisaslara” yönəldir. Belə ki, hansısa sahəyə tələb artdığında həmin sahədə maaşlar da artaraq oraya marağı artırır. Həmçinin, vurğulamışdım ki, iqtisadiyyata “əsl lazım olan” ixtisasların siyahısını heç kəs siyahıda ümumiləşdir bilməz.

Mən əminəm ki, geri ödəniş əsl lazımlı ixtisaslarda oxuyan tələbələr üçün daha çox şans yaradır. Belə ki, yüksək gəlir gözləntisi olanlar ya yüksək istedadlı tələbələrdir, ya da tələb böyük olan sahələrdə çalışanlar. Hər ikisi bu şərtlər altında maneəsiz təhsil almaq imktanı qazanır.

2. Pulların bölüşdürülməsi. Birinci hissədə unutduğum, sonradan mənə şərhlərdə xatırladılan daha bir çatışmazlıq. Təqaüd proqramı altında tələbələr hər hansı bir təhsil səviyyəsi üçün daha ucuz universitet seçməkdə maraqlı deyillər. Məsələn, təhsil səviyyələri oxşar olan Almaniya və İngiltərə universitetləri arasında illik ödəniş 10 min avroya yaxın fərq olsa belə, çoxları İngiltərəyə üstünlük verir. Effektiv olaraq, bu pul daha bir tələbənin təhsilinə ayrıla bilərdi.

Geri ödəniş tələb olunduğu halda hər kəsin birbaşa marağındadır ki, daha ucuz xərc olacaq universiteti seçsin. Həmçinin, yaşayış xərcləri üçün lazım olandan daha çox götürmək də tələbənin marağında olmayacaq.

3. Seçimin ədalətliliyi. Əvvəlki halda fərqli olaraq, heç kəs ədalətsiz seçim haqqında şikayət etmək hüququnda olmayacaq. Belə ki, təhsil alıb-almamaq qərarını kabinetdə oturan bir qrup şəxs deyil, həmin şəxsin özü verir. Seçimdə olan səhv imkanı aradan qalxır, belə ki, hər kəs öz bacarığı haqqında hamıdan çox məlumatlıdır. Seçim qərarını öz verməklə hər bir kəs öz bacarığını nazirlikdəkilərdən daha düzgün qiymətləndirir və daha ədalətli qərar verir.

Kredit sisteminin ümumilikdə təqaüd sistemində daha effektiv olduğundan əmin olsam, bəzi “layiqli” kateqoriyasına düşən kütləni imkandan məhdudlaşdıra bilər. Ona görə təqaüd sistemini daha kiçik ölçüdə olsa da qüvvədə saxlayan növbəti sistemi nəzərdən keçirmək olar. Azərbaycan neft sərvətlərinin hesabına bir çox ölkələrdən daha əlverişli vəziyyətdədir. Maliyyə sərvətlərimizin bir hissəsini gələcək nəsillərə ötürmək üçün neft fondumuz mövcuddur və neft fondunun bu məqsədinə zərər vurmadan təhsil imkanlarını daha geniş etmək olar:

• Dövlət neft fondu kredit üçün büdcəni ayırır, müraciət edən hər kəs kredit ala bilər. Kreditə görə gələcəkdə olan ödənişlərə maliyyə sərvətlərini ötürməyin bir üsulu kimi baxmaq olar.
• Təhsil nazirliyi ayrılmış büdcədən kreditlər üzrə itirilmiş faiz və ya digər gəlirləri Neft Fonduna kompensasiya edir, beləliklə gələcəyə ötürülmüş pullar üzrə itki aradan qaldırılır
• Nazirliyin büdcəsinin qalan hissəsi təqaüd şəklində verilməyə davam edir

Təklifi formalaşdıranda əsas məqəsdim elə bir sistem hazırlamaq idi ki, əlavə heç bir xərc tələb etməsin və bununla belə daha çox tələbənin təhsil almasına imkan yaratsın.

İnkişaf etmiş ölkələrin bir çoxunda hətta solçular belə təhsilin təqaüd ilə deyil, kreditlə maliyyələşdirilməsini dəstkələyirlər. Mənim fikrimcə də kredit sistemi daha effektivdir, belə ki, hər kəs çəkilmiş xərcə görə birbaşa məsuliyyət daşıyanda resursları daha effektiv bölüşdürmək mümkündür. Bununla belə, əgər geri ödəniş həyata keçirmək qabiliyyətində olmayan hansısa qrupların təhsil alması vacib hesab olunarsa, qalan təqaüd büdcəsindən onları maliyyələşdirmək olar. Uzun olan yazının daha da uzun olmaması üçün daha ətraflı yazmayacağam. Yuxarıdakı ilə birlikdə mənim fikrimcə daha az effektiv olan bir neçə alternativ fikrim də var. Maraq böyük olarsa gələcəkdə yenidən bu mövzuya bəlkə yenə qayıtdım.